ประวัติจ้องแดงดอนเปา จ้องแดงโบราณแม่วางเชียงใหม่

ความเป็นมาและความสำคัญของปัญหา

            ร่มถือได้ว่าเป็นเครื่องใช้อีกประเภทหนึ่ง ที่คนในสมัยก่อนจนถึงปัจจุบันนำมาใช้บังแดดการทำร่มแบบโบราณ แหล่งผลิตอยู่ที่อำเภอแม่วาง จังหวัดเชียงใหม่ โดยมีพ่ออุ้ยปั๋น ศรีจันทร์เป็นผู้ผลิตร่มแบบโบราณ หรือจัดหาง รูปแบบของรุ่มจะเป็นร่มผ้าสีน้ำมัน ที่เน้นแดงเป็นหลักจุดเด่นก็จะอยู่ที่ลวดลายไหมในโครงร่ม ขณะเดียวกัน การทำร่มแบบโบราณเช่นนี้ ก็ไม่ต่างจากการทำร่มในเมืองปะเต่งของพม่า ที่เรี่ยกว่า ปะเต่งตี สินค้าเลื่องชื่อและเรียกร่มแบบโบราณที่วางขายอยู่ทั่วไปตามร้านขายของที่ระลึกในเมืองที่มีชื่อเสียงและแหล่ง่องเที่ยวของประเทศพม่าที่เมืองย่างกุ้งแต่สิ่งที่น่าห่วงก็คือ การทำร่มแบบโบราณ นับวันจะน้อยลงเพราะชาวบ้านหันไปทำอาชีพอื่น ขณะที่การทำร่มจากบรรพบุรุษที่ยาวนานนับร้อยปี เริ่มเสื่อมความนิยม ร่มกลายเป็นของที่ระลึกและตกแต่งสถานที่มากกว่าการใช้งานจริงในชีวิตประจำวัน ใช้เป็นเครื่องประดับตกแต่งบ้านของที่ระลึก เป็นสินค้าส่งออก การศึกษาเก็บข้อมูลภูมิปัญญาพื้นบ้านช่างทำร่มโบราณก็เพื่อมิให้การทำร่มเป็นเพียงตำนาน ไม่ว่าอดีตของร่มจะเป็นอย่างไร มีเส้นทางชีวิตที่ยาวนานสักเพียงไหนคงไม่สำคัญเท่าชีวิตของร่มในวันนี้เป็นอย่างไร คงอยู่ในฐานะหรือปัจจัยใดของชีวิตประจำวันของผู้คนต่อไปได้หรือไม่ ในขณะที่ร่มพลาสติกโครงเหล็ก จากโรงงานอุตสาหกรรม กำลังรุกรานกลืนกินประเพณีวัฒนธรรมและงานหัตถกรรมพื้นบ้าน ให้เหลือเพียงตำนานเล่าขานสืบไป

วัตถุประสงค์

1.เพื่อศึกษารวบรวมวิธีการผลิตชิ้นงานของช่างพื้นบ้านและการนำไปใช้ในชีวิตประจำวัน

2.เพื่ออนุรักษ์และเผยแพร่ของช่างพื้นบ้าน

ขอบเขตการจัดเก็บข้อมูล

1.ด้านพื้นที่                  ตำบลดอนเปา อำเภอแม่วาง จังหวัดเชียงใหม่

2.ด้านประเด็นปัญหา        - รูปแบบและวิธีการผลิตชิ้นงาน

                                        - วัสดุที่ใช้ในการผลิต

องค์ความรู้/ภูมิปัญญาของช่าง

            การฟื้นฟูการทำร่มโบราณหรือ จ้องหาง ของพ่ออุ้ยปั๋น ศรีจันทร์ เป็นการอนุรักษ์ภูมิปัญญาท้องถิ่นงานช่างหัตถกรรมพื้นบ้าน ศิลปะการทำร่มแบบโบราณ ซึ่งจำลองมาจาการทำร่มของประเทศพม่าที่มาตั้งถิ่นฐานในจังหวัดแม่ฮ่องสอน มีขั้นตอน วิธีการผลิต และลวดลายที่มาความเป็นเอกลักษณ์ ควรได้รับการสืบสาน และเผยแพร่ข้อมูลให้เป็นไปอย่างแพร่

ระยะเวลาในการดำเนินงาน

            ปีการศึกษา 2559 ตั้งแต่วันที่ 16 พฤษภาคม 2559 – 31 มกราคม 2560

ประโยชน์ที่คาดว่าจะได้รับ

1. ได้รวบรวมวิธีการผลิตชิ้นงานของช่างพื้นบ้านและการนำไปใช้ในชีวิตประจำวัน

2. ได้อนุรักษ์และเผยแพร่ภูมิปัญญาท้องถิ่นของช่างพื้นบ้าน

นิยามศัพท์เฉพาะ

            จ้องแดง (จ้องหาง) หมายถึง ร่มสีแดงที่ใช้ผ้าดิบคุมโครงร่างของจ้อง(ร่ม)

            ร่มโบราณ หมายถึง ร่มที่มีกรรมวิธีการผลิตโดยไม่ใช้เครื่องจักร

  

วัสดุที่ใช้ในการผลิตผลงาน

•        ไม้กระท้อนหรือไม้โบกมัน หรือไม้ส้มเห็ด

•        ไม้ไผ่บง สำหรับทำซี่ร่ม

•        หาง (จากประเทศพม่า)

•        น้ำมันดั้งฮิ้ว (จากประเทศจีน)

•        สีน้ำมัน (ใช้สีแดง)

•        ผ้าดิบชนิดบาง

•        ใบมะพร้าวหรือใบตาล หรือใบลาน

•        ไม้ซาง ทำที่ค้ำร่ม

•        ไม้รวก ทำก้านร่ม

•        น้ำยางบะโก๋ (ยางจากต้นตะโก)

•        ข้าวเหนียวที่นวดจนเหนียวหนึด  -          ห่อผ้าขาวบาง

•        น้ำบะมื้อ

•        หวาย

•        ลิ่ม

เครื่องมือที่ใช้ในการผลิต

•        มีด ใช้หลายชนิด ดังนี้

1.1 มีดผ่า          1.2 มีดเจาะรู              1.3 มีดถาก                1.4 มีดเหลา

•        เครื่องกลึง สำหรับทำหัวร่มและด้ามร่ม

•        บอก สำหรับวัดความยาว

•        ไม้ขอครืด  สำหรับเจาะรู ปอกผิวไม้ไผ่

•        เข็ม ชนิดตรง และงอ

•        เหล็กควั่น

•        เลื่อยลันดา

•        ค้อน

•        สว่าน ชนิดตั้ง ขนาด 1-5 , ชนิดมือ ขนาด ½ แรง

•         ตะปูเข็ม

•        เหล็กขอ มีหลายขนาด (5 ตัว), เหล็กตัด มี 5 ตัด, เหล็กเจาะ

•        มอเตอร์รุ่น 1.5

•        กรรไกร

•        ด้าย เบอร์ 6, 12, 20

•        วงล้อรถจักรยานสำหรับทำกรอบร่ม (รอบวง)

•        คันร่ม

ขั้นตอนกระบวนการผลิต / วิธีทำ

ขั้นที่ 1 ขั้นเตรียม

• ทำน้ำยางบะโก๋ (ตะโก) โดยนำผลบะโก๋มาทุบ (ตำ) ให้แหลกแล้วนำมาหมัก(ผลบะโก๋ 1 ถัง : น้ำ 3 ถังในโอ่ง) หมักประมาณ 15-30 วัน หรือนานกว่านั้นจะได้น้ำยางที่เหนียวเก็บใช้นานเป็นปี สามารถนำมาใช้ได้

ส่วนน้ำบะมื้อ จะทำจากเมล็ดข้างในของผลมะมื้อ ซึ่งมีลักษณะลำต้นคล้ายต้นละมุด นำเอา

เมล็ดมาตากให้แห้ง และบดให้แตกนำไปนึ่งจากนั้นก็เอาไปหีบเอาน้ำมัน โดยใช้หวายสานเหมือนไม้หนึ่งข้าง เรียกว่า “ทบ” เอาเมล็ดมะมื้อที่บดแล้วใส่ลงไปใน “ทบ” แล้วเอาไม้ทับข้างบน ใช้ลิ่มตีคล้ายกลั่นน้ำมันจากเมล็ด

• ตรียมไม้สำหรับใช้ทำหัวร่ม กลอนตัวค้ำ ตุ้มร่ม ซึ่งจะใช้สะท้อน (กระท้อน) ไม้ขนุน ไม้สับเห็ด ไม้โบกบัน ซึ่งถือเป็นไม้เนื้ออ่อน สำหรับนำมาเครียนและกลึงให้เรียบและได้รูปทรง

• ไม้ไผ่ ได้แก่ ไม้ไผ่บง ใช้สำหรับซี่ร่มและกลอนร่ม ซึ่งก่อนจะใช้งานจะต้องนำมาแช่น้ำประมาณ ๒๐ วัน เพื่อกันมอดแล้วจึงนำมาผ่าเพื่อทำซี่ร่ม 1 คันจะทำซี่ร่มประมาณ 31 – 33 ซี่

        ไม้ไผ่ซาง จะมีความแข็งกว่าไม้ไผ่บง จะนำมาทำค้ำยันร่มก่อนจะนำมาใช้จะแช่น้ำกันมอดประมาณ 20 วัน แล้วจึงนำมาผ่าทำที่คันร่ม

        ไม้ไผ่รวก สำหรับทำด้ามจับหรือคันร่ม โดยนำมาตากแดดให้แห้งแล้วลนไฟเพื่อดัดให้ตรงและนำมาเจาะรูรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้ายาว 4/5 ซม. กว้าง 6-9 มม. เพื่อนำเข้า “ม้า” แล้วจึงแช่น้ำ 7-8 ชั่วโมง

• ผ้าหุ้มร่ม เป็นผ้าดิบสีขาวเวลาหุ้มจะใช้ยางตะโกเช็ดลงบนผ้าเพื่อให้ผ้าแข็งตัว

• วัสดุอื่น ๆ เช่น สีทาร่มเดิมใช้หาง ซึ่งหาซื้อจากประเทศพม่า โดยพ่อครัวต่างนำมาขาย

ให้ จ๊อย ละ3000-4000 บาท (คุณภาพปานกลาง) ปัจจุบันใช้สียี่ห้อ Denco หรือ National โดยใช้สี 1 กระป๋อง (1ลิตร) ผสมน้ำบะมื้อ 1 แก้ว เติมน้ำ 1.70 ลิตร

นอกจากนี้ก็จะเตรียมขอบกระด้งขนาดตั้งแต่ 12 นิ้ว ถึง 50 นิ้ว แต่อายุการใช้งานน้อย

1 ปี ปัจจุบันจึงใช้วงเหล็กล้อรถจักรยานมาวัดขนาดสำหรับวางโครงร่ม

ขั้นที่ 2 ขั้นการผลิตการทำจ้องหอง

            ขั้นตอนการทำจ้องหางมีขั้นตอน ประมาณ 13 ขั้นตอน การจะทำจ้อง 1 คัน ถ้าทำเองทุกขั้นตอนตั้งแต่เตรียมการ เคี่ยน กลึง ฯลฯ จะใช้เวลาหลายวันอย่างน้อย 3-5 วัน เมื่อได้วัสดุครบแล้วและนำมาประกอบเป็นตัวร่มสำเร็จจะใช้เวลา 1 วัน : 3-4 คัน ดังนั้นจะต้องเตรียมอุปกรณ์ไว้แล้วและนำมาผลิตเป็นคันจ้องเลย ดังนี้

2.1 หัวร่ม  เป็นส่วนที่อยู่บนสุดของตัวร่มใช้เป็นศูนย์กลางที่ใช้ยึดและร้อยรวบของกลอนร่มเพื่อสะดวกในการหุบเข้าและกางออก

2.2 กลอนร่ม ใช้ไม้บงนำมาตัดเป็นท่อน ๆ จากนั้นก็ผ่าเป็นซี่มาเหลา ส่วนหัวจะเหลาให้แบนเพื่อจะเสียบลงในร่องหัวรมได้ กลอนร่มแต่ละอันต้องแหวกไม้ออก เพื่อให้ปลายของไม้ค้ำ (ไม้ก้ำ) ร่มมาเสียบลงเพื่อค้ำยันไว้ วัดความกว้างให้ได้ขนาดตามต้องการ หลังจากนั้นเอากลอนร่มที่ได้มาเจาะรูปให้ตรงกันมาเรียงนับจำนวนเท่าที่ต้องการต่อ ร่ม 1 คัน ร้อยด้วย ด้ายขาวที่มีความเหนียว เรียกว่า “ซ้อย”  นำกลอนที่ร้อยแล้วมาเข้าซี่กับหัวร่ม

2.3 ก้ำร่ม (ตัวค้ำ) ขั้นตอนนี้ทำเหมือนนำกลอนร่มแต่ขนาดจะสั้นกว่าเมื่อได้ก้ำร่มแล้วนำมา “ซ้อยหรือ “ร้อยก้ำ”

2.4 เข้าตุ้ม คือ นำ “ค้ำร่ม” ที่ร้อยแล้วเสียบเข้าไปตามร่องของตุ้ม ตุ้มร่มจะมีขนาดเล็กอยู่ด้านล่างของหัวร่มใช้ยึดรวมก้ำร่มไว้ด้วยกัน เพื่อกางและหุบร่ม เมื่อตั้งกลอนและก้ำร่มเข้าซี่เรียบร้อยแล้ว ก็นำกลอนและก้ำร่มมาประกอบกัน ปลายด้านหนึ่งของก้ำร่มจะเสียบเข้าไปในกลอนร่มแต่ละซี่

2.5 ด้ามร่ม เมื่อกลอนและก้ำร่มประกอบกันและปลายของก้ำร่มเสียบเข้าในกลอนร่มแต่ละซี่แล้ว ก็นำเอาด้ามร่มมาเสียบจากดุ้มร่มผ่านขึ้นไปถึงหัวร่ม

2.6 นำโครงร่ม จากข้อ 1.5 ไปครอบวงล้อที่กำหนดไว้เพื่อจัดช่องแต่ละช่องให้มีความห่างเท่าๆ กัน

2.7 นำด้ายแดงเส้นบางมาพันไม้แต่ละซี่โดยพันโยงกันเป็นซี่ๆ ไปจนครบวงแล้วพันรอบที่ 2 โดยกะระยะให้ห่างจากรอบแรกเล็กน้อยเรียก “การฝั่นไหม” เพื่อใช้ยึดผ้าหุ้มร่มไม่ให้หย่อนเวลาฝนตกและเกิดความคงทน

2.8 หุ้มหัวร่ม ขั้นตอนนี้ใช้ใบมะพร้าวหรือใบลานหรือใบตาลที่นำมาตัดให้ได้ขนาดกับหัวร่ม พันรอบหัวร่มเพื่อความสวยงาม แล้วจึงนำผ้ามาหุ้มร่ม

2.9 นำเอาข้าวเหนียวที่นวดจนเหนียวและหนึดห่อผ้าบาง ๆ 1 ก้อน (ขนาดเท่าฝ่ามือ) นำไปจุ่มน้ำและทาลงบนซี่ร่มแต่ละซี่ ความเหนียวของข้าวจะช่วยให้ติดไม้ได้ดี

2.10 นำเอาน้ำยางบะโก๋มาทาซี่ร่ม เพื่อกันฝุ่นและผ้าจะติดทนดี

2.11 นำผ้ามาหุ้ม ทาน้ำมันยางมะโก๋มาทาทับบนผ้าอีกครั้ง แล้วนำไปให้ผ้าแข็งตัว นำกรรไกรมาตัดผ้าหุ้มให้พอดีกับโครงร่ม นำน้ำมันแห้งมาทาอีกครั้ง

2.12 นำหางหรือสีน้ำมัน (สีแดง) ที่ผสมแล้ว มาทาร่มจะเป็นสี ถ้าใช้หางจะออกสีดำแดงนำไปตากแดดอีกครั้งหนึ่ง

 2.13 สนร่ม ใช้ด้ายสีต่าง ๆ มาร้อยประดับเลื่อมสลับกันไปมาระหว่างรูก้ำร่มจนถึงตุ้มร่ม เพื่อช่วยอำพรางไม่ให้เห็นด้ามบนหรือด้ามร่มมากเกินไปทั้งยังช่วยเรื่องความสวยงามเพื่อความแข็งแรงในการใช้งานดังกล่าวอีกด้วย

     

ก็จะได้ร่มโบราณ หรือจ้องแดงที่สวยงาม สามารถใช้งานได้จริง และยังกันแดดกันน้ำกันฝนได้ดีอีกด้วย